Eirik Holmøyvik
Professor, Universitetet i Bergen
Professor, Universitetet i Bergen
Professor, Universitetet i Stavanger
Lov 16. juni 2023 nr. 62 om valg til Stortinget, fylkesting og kommunestyrer (vallova) vart sett i verk 1. mai 2024. Lova høyrer under Kommunal- og distriktdepartementet (KDD).
Vallova 2023 erstatta lov 28. juni 2002 nr. 57 om valg til Stortinget, fylkesting og kommunestyrer. Vallova 2002 erstatta i si tid lov 1. mars 1985 nr. 3 om stortingsvalg, fylkestingsvalg og kommunestyrevalg. Vallova 1985 erstatta særlover om val til dei respektive organa, sjå lov 17. desember 1920 nr. 1 om stortingsvalg, lov 17. desember 1920 nr. 2 om nominasjon ved stortingsvalg og fylkestingsvalg og lov 10. juli 1925 nr. 6 om kommunestyrevalg og fylkestingsvalg.
Grunnlaget for vallova 2023 var utgreiinga til vallovutvalet, sjå NOU 2020: 6 Frie og hemmelige valg. Lovframlegget til vallovutvalet vart i hovudsak vidareført av departementet i Prop. 45 L (2022–2023) Lov om valg til Stortinget, fylkesting og kommunestyrer (valgloven).
Vallova 2023 vidareførar hovudtrekka i valordninga frå vallova 2002 (inndelinga i og mandatfordelinga mellom valdistrikt, høvestalsval (bokmål: forholdstallsvalg) etter Sainte-Laguë-metoden med utjamningsmandat), sjå NOU 2020: 6 kapittel 5 og Prop. 45 L (2022–2023) kapittel 12. To viktige nyordningar er ny og upartisk klageordning og beredskapsreglar for utsetjing eller forlenging av valet og omval dersom usedvanlege situasjonar hindrar ein vesentleg del av veljarane frå å stemme, sjå respektive NOU 2020: 6 kapittel 20 og 22, og Prop. 45 L (2022–2023) kapittel 27 og 29. Vallovutvalet skulle etter mandatet vurdere innføring av elektronisk val i staden for papirbasert val, men kom til at ei slik endring ikkje var tilrådeleg, sjå NOU 2020: 6 kapittel 4. Mandatet bad også vallovutvalet om å vurdere og føreslå innføring av personval ved stortingsval. Vallovutvalet føreslo innføring av moderat veljarpåverknad etter mønster frå kommune- og fylkestingsval, men Stortinget valde å ikkje følgje framlegget og gjekk i staden inn for lukka lister, sjå NOU 2020: 6 kapittel 7 og Prop. 45 L (2022–2023) kapittel 14.
Eit særtrekk ved vallova er at ei rekkje sentrale føresegner for stortingsval har parallell regulering i Grunnlova. Grunnlovsreguleringa av stortingsval er meir omfattande og detaljert enn for andre organ og ordningar nemnt i Grunnlova. Det juridiske føremålet med reguleringa av sentrale delar av valordninga og røysterett i Grunnlova er å verne desse mot endringar som følgje av knappe og skiftande politiske fleirtal, då grunnlovsendringar krev støtte frå 2/3 fleirtal i Stortinget etter eit nytt stortingsval, sjå Grunnlova § 121. Jamt over er likevel føresegnene i vallova meir utfyllande enn dei parallelle grunnlovsføresegnene. Grunnlovas reglar om stortingsval vart heilskapleg revidert i samband med vallova 2023 på grunnlag av framlegg frå vallovutvalet, sjå vidare i NOU 2020: 6 Frie og hemmelige valg. Følgjande føresegner i vallova har ei parallell regulering i Grunnlova:
prinsippføresegna i vallova § 1-1 jf. Grunnlova § 49 fyrste ledd
vilkåra for å stille til val i vallova §§ 3-1 og 3-3 jf. Grunnlova §§ 61 og 62
prinsippet om periodiske val i vallova § 9-1 jf. Grunnlova § 54 fyrste ledd
talet på stortingsrepresentantar og mandatfordelinga mellom valdistrikta i vallova §§ 11-2 og 11-3 jf. Grunnlova § 57
valordninga og fordelinga av representantar mellom listene i vallova §§ 11-4 til 11-8 jf. Grunnlova § 59
godkjenning av val og klager i vallova §§ 15-1, 16-11 og 16-12 jf. Grunnlova § 64
utsetjing og forlenging av stortingsval i vallova § 18-1 jf. Grunnlova § 54
Vallova gjennomfører retten til frie og hemmelege val i Grunnlova § 49 fyrste ledd andre punktum. Denne føresegna har ein parallell i den europeiske menneskerettskonvensjonen (EMK) fyrste tilleggsprotokoll artikkel 3 og FNs konvensjon om sivile og politiske rettar (SP) artikkel 25, som begge gjeld som norsk lov, jf. menneskerettslova § 2. Ved motstrid skal reglane i dei to nemnte menneskerettskonvensjonane gå føre vallova, jf. menneskerettslova § 3. Av dette følgjer det at vallova må tolkast i lys av og i samsvar med dei reglane som til ei kvar tid følgjer av dei nemnte menneskerettskonvensjonane, slik dei blir tolka av dei respektive handhevingsorgana. Det finst ein stadig meir omfattande rettspraksis frå Den europeiske menneskerettsdomstolen (EMD) om tolkinga av EMK fyrste tilleggsprotokoll artikkel 3, både når det gjeld røysterett, retten til å stille til val, inkludert registrering av lister, krav til at valorgana er uavhengige og upartiske, klager på val og retten til valde representantar til å utøve vervet som folkevald i parlamentet, sjå vidare note 1–3 til EMK fyrste tilleggsprotokoll artikkel 3. Når det gjeld SP, har Menneskerettskomiteen til FN gjeve ei utfyllande tolking av artikkel 25 i General Comment No. 25: The right to participate in public affairs, voting rights and the right of equal access to public service (1996). Vidare finst det for demokratiske val ein omfattande «soft law» i form av rådgjevande europeiske standardar for val, som utfyller dei bindande reglane i EMK. Den fremste av desse er Veneziakommisjonens Code of Good Practice in Electoral Matters med utfyllande tolkingserklæringar om mellom anna stabilitet i vallovgjeving og bruk av digital teknologi og kunstig intelligens i valgjennomføringa. Vallovutvalet la Veneziakommisjonens Code of Good Practice in Electoral Matters til grunn for utforminga av vallova som uttrykk for ein felleseuropisk standard for demokratiske val, sjå NOU 2020: 6 Frie og hemmelige valg s. 32–33.
Med heimel i vallova er det gjeve utfyllande reglar om val til stortinget, fylkestinget og kommunestyret i forskrift 5. november 2024 nr. 2662 om valg til Stortinget, fylkesting og kommunestyrer (valforskrifta). Her finst det detaljerte reglar om manntal, listeforslag, utforming av stemmesetlar og valgjennomføringa (stemming innanlands og utanlands, godkjenning og teljing).
Reglane i vallova kapittel 5 om listeforslag gjeld ofte registrerte politiske parti, som er vidare regulert i lov 17. juni 2005 nr. 102 om visse forhold vedrørende de politiske partiene (partilova).
Vallova gjeld val til dei øvste demokratiske organa til dei tre styringsnivåa i Noreg: Stortinget, fylkestinget og kommunestyre. Lova gjeld ikkje for val av representantar til organ under desse styringsnivåa eller andre offentlege organ. Til dømes har lov 22. juni 2018 nr. 83 om kommuner og fylkeskommuner (kommunelova) kapittel 7 reglar om val til kommunale verv og organ under kommunestyret og fylkestinget. Val til Sametinget er regulert i lov 12. juni 1987 nr. 56 om Sametinget og andre samiske rettsforhold (samelova) §§ 2-3 til 2-11 og tilhøyrande forskrifter.
Vallova regulerer ikkje folkerøystingar eller andre former for direkte demokrati. Kommunelova §§ 12-1 og 12-2 har reglar om respektive innbyggjarforslag og rådgjevande folkerøystingar på lokalt nivå. På nasjonalt nivå finst det ingen reglar om folkerøysting, og slike reglar må gjevast ad hoc. På 1900-talet vurderte Stortinget ved fleire høve grunnlovsframlegg om å innføre reglar om nasjonale folkerøystingar både generelt og som vilkår for grunnlovsendring, sjå til dømes innstillinga frå valordningskommisjonen av 1948:
Vallova byggjer på følgjande systematikk, delvis strukturert etter kronologien i valsyklusen:
Ulike føresetnader for demokratiske val
Kapittel 1–4: Føremål, røysterett og manntal, retten til å stille til val og plikta til å ta imot val, valorgana
Perioden før valet
Kapittel 5: Listeforslag
Gjennomføringa av valet
Etter valet
Diverse reglar
Kapittel 14: Fleirtalsval ved kommunestyreval
Kapittel 20: Bruk av elektronisk valgjennomføringssystem
Kapittel 21: Ulike føresegner (forsøk, tilgang til og teieplikt om valinformasjon, fristar, valstatistikk, valobservasjon, offentleggjering av valresultat og prognoser)